Ji aliyê Ezgî Çakirgoz ve hatiye nivîsandin
Berhemên edebî bi hewcedariya mirovan ku xwe îfade bikin dest pê kirin. Ev berhemên edebî rasterast bi cîhanbîniya nivîskar, ziman, ol, avahiya çandî û gelek faktorên din ve girêdayî ne. Dema ku di derbarê edebiyata kurdî de agahî tên dayîn, divê mirov behsa siyaset û şert û mercên siyasî yên kurdan ên di dîrokê de bike. Ji ber ku li erdnîgariya ku Kurd lê dijîn, wêje jî di nav de her tişt bi siyaset û şert û mercên civakî ve girêdayî ye. Belkî li tu deverên cîhanê edebiyat ewqas girêdayî siyasetê û rasterast bandor li ser siyasetê nehatiye dîtin.
Ji bo Kurdan têkçûna Manzîkertê ya di sala 1071’an de di bin zextên berdewam de destpêka jiyana parçebûyî ye. Ji wê demê ve Kurd ji bo xwe li hember zext û dagirkeriya derve biparêzin di nava têkoşîneke dijwar de ne. Bûyeran bi gelek awayan bandorek neyînî li ser Kurd û Kurdistanê kir û bû qada şerê Împeratoriya Osmanî û Farisan, piştre di sala 1639an de bû du parçe. Ehmedê Xanî di berhema xwe ya navdar Mem û Zîn de behsa vê peymana kujer dike: (1)
Bifikir ji Erab heta ve Gurcan
Kurmanc çi bûye siphê bircan
Ev Rûm û Ecem bi van hesar in
Kurmanc hemî li çar kenar in
Herdu terefan qabîlên Kurmanc
Bo tîrê qeza kirîne armanc (2)
Ji wan rojan ve Kurd jiyana xwe ya parçebûyî di nava şerekî hebûnê yê topyekûn de dijîn.
Her wiha pêvajoya pêşketina edebiyata kurdî rasterast bi polîtîkayên kêmneteweyan ve girêdayî ye; Hate dîtin ku dem bi dem bi qedexekirina zimanê kurdî li welatên ku di nav xaka Kurdistanê de ne, wêjeya kurdî hêdî dibe û dema ku qedexeyên bi vî rengî hatin rakirin, berhemên nû derketin holê. (3)
Derbarê edebiyata kurdî ya beriya îslamê de ti dîtin û zanyariyên zanistî nîn in. Piraniya çîrokên kurdî bi devkî belav bûne û ev edebiyata devkî îro jî hebûna xwe didomîne. Edebiyata nivîskî heta destpêka sedsala 20-an di forma helbestê de ye. Lêbelê piştî sala 1920-an, ji bilî vê forma helbesta klasîk, cureyên wêjeyî yên cuda jî derketin holê. Di destpêka salên 1920-an de, tevgera klasîzmê derket holê, ku forma helbestê ya klasîk parast, lê bi mijarên siyasî û civakî ve mijûl bû.
Çîrok di nîveka salên 1920an de di edebiyata kurdî de derketiye holê û bûye gaveke girîng. Çîrokên pêşî yên ku behsa kevneşopiya devkî nakin, bêtir rexnekirina rewşa civakî û siyasî ne. Çîroka yekem a ku li Iraqê hat çapkirin “Le Xewma” ya Cemîl Saib bû. Ev çîrok behsa jiyana civakî ya serdema Şêx Mehmûd dike. Çîroka duyemîn jî “Iseleyi Wijdan” e ku rexne li gendeliya saziyên bajaran dike. Ji aliyê din ve, çîrokên ku di salên 1930-an de hatine nivîsandin, bi giştî çavkaniya xwe di mijarên folklorîk de geriyane. Ev yek weke rengvedana hizra neteweperestiya kurd a ku di vê serdemê de pêşketibû, hat nirxandin. (4)
Berhemên Edebiyata Kurdî bi çar zimanên sereke hatine nivîsandin: Zazakî, Goranî, Kurmancî û Soranî. Niha em li taybetmendiyên van zimanan binêrin.
Zazakî: Ev ziman bi piranî ji aliyê Zazayên rojhilatê Tirkiyê ve tê axaftin. Tarîfên Zazayan li gor herêm bi herêm ji hev cuda ne. Awayê pênasekirina Zazayan ne netewî, etnîkî ye. Zimanên zazayan û gelên îranî ji heman kokê tên û gelek peyvên hevpar tê de hene. Li gel vê, di warê çandê de xwedî gelek taybetmendiyên hevpar in.
Goranî: Ev zimanê ku li ser sînorê Îran û Iraqê tê axaftin, xwedî dîrokeke dewlemend e. Tê texmînkirin ku zimanên zazakî û goranî ji kurmancî kevntir in.
Kurmancî: Zimanê ku herî zêde di nav gelê kurd de tê axaftin e. Kevintirîn tomarên nivîskî yên kurdiya kurmancî vedigere sedsala 16an û gelek helbestvanên kurd, wek Ehmedê Xanî, bi vê zaravayê nivîsandine.
Soranî: Ev ziman bi piranî li Iraq û Îranê tê axaftin. Alfabeya erebî-farisî bi giranî ji bo nivîsandinê tê bikaranîn. Herwiha ew zimanê fermî yê Hikûmeta Herêma Kurdistanê li Iraqê ye. (5)
Dema mirov li edebiyata kurdî dinêre, divê mirov bibîne, bizane û fêm bike ku edebiyata wan jî mîna welat û jiyana kurdan a li wir di nava têkoşîna hebûnê de ye. (1)
Çavkanî:
Uzun, M. (2000). Kürt Edebiyatına Giriş. İthaki Yayınları.
Xani, E. (1692). Mem û Zîn.
Kurdish literature | Kurdish Academy of language. (2008). Wayback Machine. https://web.archive.org/web/20160116214556/kurdishacademy.org/
Hoşmend Osman, "Culture and Politics: Kurdish Publications in Iraq (1918-1949), Studia Kurdıca magazine, 1990 number 6.
The Kurdish language. (n.d.). Kurdistan Regional Government. https://previous.cabinet.gov.krd/p/page.aspx?l=12&s=050000&r=305&p=215.
Kommentarer