Ji aliyê Ezgî Çakirgoz ve hatiye nivîsandin
Îro Kurdistan li Rojhilata Navîn weke herêmeke jeo-çandî tê pênasekirin. Li vê herêmê Kurd piranî ne. Herwisa; di dîrokê de dewletên Kurdan li vir bi cih bûne.
(Krediya Kurdistanê: https://www.indyturk.com/node/2886/haber/türkiye-googlea-“kürdistan’ı-kaldır”-dedi )
Sedema ku kurdan li şûna dewleteke yekgirtî ya ku ji navendekê tê rêvebirin, mîrekiyên biçûk ava kirin, ew bû ku bi giranî ji eşîr û eşîran pêk dihatin. Ji ber vê jî li hemberî êrîşên bi hêz ên li hemberî wan qels bûn. Tevî vê yekê jî îro jî ji bo parastina azadiya xwe bênavber li ber xwe didin.
Kurdistan di salên 600î de di şerê Bîzansî-Sasaniyan de bû du parçe û weke cihê şer hat bikaranîn. Di encama van şeran de Kurdistan û gelê Kurd di her warî de zirareke mezin dîtiye. Misilmanan piştî van şeran dîtin ku herêm qels bûn, ev herêm zeft kirin û hewl dan Îslamê belav bikin.
Kurd di dîroka şaristaniyê de xwedî cihekî girîng in. Êrîşên Xiristiyanan ên li ser Rojava bi navê Şerên Xaçperestan ên li Rojhilata Navîn, bi armanca desteserkirina riyên bazirganiyê, bi têkoşîn û berxwedana mîrekiyên Kurd û fermandarên Kurd ên weke Selahedîn Eyûbî hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan a di vê serdemê de pêşî li dagirkirina Rojhilata Navîn girt.
Di sala 1514an de di navbera Împeratoriya Osmanî û Îranê de ji bo kolonîkirina Kurdistanê şer derket. Di vî şerî de Îran têk çû, Kurdistan ket bin desthilatdariya Osmaniyan. Di sala 1639an de bi peymana Zuhabê re Kurdistan di navbera du împaratoriyên Osmanî û Îranê de hat parvekirin. Piştî vê tarîxê hemû şerên di navbera van her du dagirkeran de li ser xaka Kurdistanê qewimîn û ji ber vê yekê jî di van şeran de kîjan alî bi ser ket, yê ku winda kir jî gelê Kurd bû. (1)
Kurdistana Tirkiyê
Beşek ji Kurdistanê di bin desthilatdariya tirkan de ye. Bakurê Kurdistanê (Kurdistana Tirkiyê) hem ji aliyê erdnîgarî û hem jî ji aliyê hejmara kurdan ve, mezintirîn beşê Kurdistanê ye. Piştî hilweşîna Împaratoriya Osmanî, gelek kes li dijî ketina herêmên Kurd ên li Rojhilatê Anatolyayê di nava Tirkiyeyê de derketin. Li herêmê gelek serhildanên kurdan, wek serhildana Koçgiriyê (1920), serhildana Şêx Seîd (1924), Komara Araratê (1927), Serhildana Dêrsimê (1937), şerê Tirkiye-PKKê (1984-..) dîtine. .). Dewleta tirk heta sala 1991ê hebûna kurdan înkar dikir û kurdan wek ”tirkên çiyayî” bi nav dikir, peyva kurd û Kurdistanê qedexe bû. Piştre zimanê kurdî hat qedexekirin û kesên bi vî zimanî diaxivin hatin girtin. Her wiha partiyên siyasî yên berjewendiyên kurdan temsîl dikin hatin qedexekirin. Dîsa jî li Tirkiyeyê peyva Kurdistanê dibe sedema girtinê û her kesê ku hemwelatiyê welêt be di makeqanûnê de wekî tirk tê pênasekirin. (2)
(Serhildana Dêrsimê (1937) krediyê: https://www.birgun.net/makale/dersim-kirimi-neden-366046)
Kurdistana Iraqê
Herêma Kurdistanê herêmeke xweser a Iraqê ye. Herêmek otonom dabeşek îdarî ya welatek e ku ji desthilatdariyek derveyî azad e. Paytexta hikûmeta herêmê Hewlêr e. Zimanê wê yê fermî kurdî ye. Li gorî serjimariya 2018’an nifûsa herêmê 7,250,000 e. Kurdan li Iraqê ji bo otonomî û serxwebûnê gelek tevger kirin. Di encama peymana di navbera Mela Mistefa Barzanî û Saddam Huseyn de di sala 1970’an de hat îmzekirin, rêveberiya xweser hate avakirin. Di sala 1974’an de otonomî ji aliyê Saddam Huseyîn ve hat hilweşandin û Kurd serî hildan. Li ser vê yekê dîsa xweserî hat ragihandin. (3)
Kurdistana Sûriyê
Kurdistana Sûriyê bi gelemperî bi navê Rojava tê naskirin. Li herêmê ne tenê Kurd, Ereb, Çerkez, Asûrî, Tirkmen jî dijîn. Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyê li herêmê hate ragihandin lê ji aliyê hikûmeta Sûriyê û welatên din ve nehat naskirin. Li Swîsre û gelek welatên Ewropayê nûneratiyên wê hene. (4)
(wêneyek ji krediya Rojava: https://www.haaretz.com/middle-east-news/2019-06-09/ty-article-magazine/.premium/amid-syrias-darkness-a-democratic-egalitarian-and-feminist-society-emerges/0000017f-f1f0-d8a1-a5ff-f1fab4720000)
Çavkanî:
Kürdistan Tarihi, MS Lazarev-Ş.X. Mihoyan, Avesta Yayınları
Aslan, Senem (2014). Nation Building in Turkey and Morocco. Cambridge University Press.
UNPO: Kurdistan: Constitution of the Iraqi Kurdistan region. (2004). UNPO : Unrepresented Nations and Peoples Organization. https://unpo.org/article/538?id=538
Syrian Kurds declare a new Federation in bid for recognition. (2016). Middle East Eye. https://www.middleeasteye.net/news/syrian-kurds-declare-new-federation-bid-recognition
Comments