Ji aliyê Emîn Yasul ve hatiye nivîsandin
Kapîtalîzm îdeolojiyek li ser karsaziya taybet û bazara azad e. Berevajî efsaneya populer Kapîtalîzm ne îdeolojiyek siyasî ye, ji ber ku Kapîtalîzm bi pirsgirêkên civakî û siyasî têr nabe. Ji ber vê yekê Kapîtalîzm îdeolojiya aborî ye.
Dîroka Afirandina Kapîtalîzmê
Kapîtalîzm ji aliyê Adam Smith ê ku wekî Bavê Aboriyê tê naskirin ve hatiye afirandin. Adam Smith fîlozof û aborînasekî Skotlandî ye. Pirtûka wî ya herî populer Dewlemendiya Neteweyan e. Di vê pirtûkê de Kapîtalîzm pênase kir. Yekem welatê ku Kapîtalîzmê hembêz kir, di dawiya sedsala 18-an de Brîtanya bû. Smith ji Jean-Jacques Rousseau, Francais Quesnay, û Gottfried Wilhelm Leibniz bandor bû. Adam Smith di 1790 de mir.
Kapîtalîzm çi ye?
Hin mijarên taybetî yên Kapîtalîzmê karsaziya taybet, bazara azad, milkê kesane, û cihêrengiya li sûkê ne. Vana di sûkê de pêşbaziyê diafirînin û ji ber vê yekê kalîteya bilind û bihayên hilberê kêm dikin. Bihêle ez vê pêlê bi mînakek (2) rave bikim: Bifikirin ku li bajarekî 6 nanpêj hene. Hemî nanpêj dê ji bo xerîdar pêşbaziyê bikin lê çawa? Divê ew pîvanên xerîdar bicîh bînin: Qalîtî û Biha. Ji ber vê yekê ew ê ji bo baştirîn kalîte û bihayên kêm berhemên hevrikiyê bikin û xelkê bajêr bigihîjin nanê erzan û bi kalîte. Lê eger li bajarekî firneyek hebe ev nanpêj dikare nanê kêmkalîte û buha çêbike ji ber ku xelkê bajêr neçar in vî nan bikirin. Em dikarin bi vê nimûneyê bandora yekdestdar û reqabetê bibînin. Yek ji karsaziya taybet û bandora bazara azad sektorên nû ye. Kesê ku têra xwe sermaye hebe dikare sektorek nû bide destpêkirin lê dewlet nikare. Dewlet nikare rîskan bigire ji ber ku pereyên di destê dewletê de bacên gel e, yanî pereyê gel e. Berevajî vê, xwediyê sermayek têra xwe dikare rîskan bigire. Çareseriya kapîtalîzmê ji bo bêkariyê jî heye. Bihêle ez vê çareseriyê bi mînakek der barê hilberîna derziyan de vebêjim. Di vê nimûneyê de, çêkirina 1 beşek derziyê 1 hûrdem digire(3). Heger hûn 1 xebatkar ji bo çêkirina tevahiya derziyê, ango serî, laş û parçeyên pakkirinê destnîşan bikin, dema hilberîna derziyê dê 3 hûrdem bigire(3). Lê heke hûn 1 karker ji bo çêkirina serê derziyê, 1 karker ji bo çêkirina beşa laş û 1 karker ji bo çêkirina beşa pakkirinê destnîşan bikin, dema hilberîna 1 derziyê tenê 1 hûrdem digire(3). Ev çareserî ne tenê ji bo bêkariyê ye. Ji ber ku ferqa kalîteyê di navbera derziya ku 1 karker û derziya ku ji hêla 3 karkeran ve hatî çêkirin pir e. Derziya ku ji aliyê 3 karkeran ve tê çêkirin, ji derziya 1 karker (3) 3 qat bi kalîtetir e. Bi saya vê çareseriyê mişterî dikarin xwe bigihînin berhemên bi kalîte, li welêt rêjeya bêkariyê kêm dibe û dema hilberîna 1 berhemê kêm dibe(3).
Kapîtalîzm di Dîroka Dawî de
Kapîtalîzm ew hêza ku di dema Şerê Sar de li dijî Peymana Varşovayê (Yekîtiya Sovyetê, Komara Gel a Çînê û welatên ku di bin bandora Sovyet, Komunîzm, an Sosyalîzmê de bûn) dihat bikaranîn. Kapîtalîzm îdeolojiya sereke ya Bloka Rojava bû (Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Keyaniya Yekbûyî û welatên ku di bin bandora Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Keyaniya Yekbûyî, Lîberalîzm an Kapîtalîzmê de bûn), bi gotineke din, hevalbendên NATO û NATOyê bûn. Di sala 1991’an de piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, kapîtalîzm di serdema xwe ya zêrîn de bû. Piştî Şerê Sar jî bandor û cihê xwe di cîhanê de parast. Mînaka vê ya herî mezin jî bi hêdî hêdî derbasbûna Çînê ya ber bi aboriya kapîtalîst e(1). Dîsa jî, Kapîtalîzm îro ne ewle ye ji ber ku hin xetereyên Kapîtalîzmê yên mîna Sosyal Lîberalîzma hene. Lîberalîzma Sosyal tevliheviyek ji 2 îdeolojiyên dijber ên bi navê Lîberalîzm û Sosyalîzm e. Sosyal Lîberalîzma Orjînal ji bo Kapîtalîzmê xeternak e, lê pêkanîna îro ya Sosyal Lîberalîzma li ser bingeha ramanên çepgir e. Li Ewropa û Amerîkaya Bakur ku parzemîn bingeha Kapîtalîzmê ne, lîberalîzma sosyal bilind dibe. Wek mînak Olaf Scholz li Almanya, Jonas Gahr Støre li Norwêcê û Pedro Sánchez li Spanyayê (1).
Çavkanî:
Peter J. Boettke, & Robert L. Heilbroner. (1998, July 20). Capitalism | Definition, characteristics, history, & criticism. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/money/topic/capitalism
What is capitalism? Definition of capitalism, capitalism meaning. (n.d.). The Economic Times. https://economictimes.indiatimes.com/definition/capitalism
3. SMITH, A. (2000). The wealth of nations. Adam Smith.
Comments