Ji aliyê Ezgi Cakirgoz ve hatiye nivîsandin
Ehmedê Xanî ku di warên dîrok, astronomî, erdnîgarî û felsefeyê de jî xwendiye, helbestvanekî kurd e. Xanî bi gelek berhemên xwe kedeke jiyanî da edebiyata kurdî. Di van berheman de ya herî girîng Mem û Zîn e ku di edebiyata kurdî û cîhana giştî de xwedî cihekî girîng e. (4)
Mem û Zîn di nav gelê Kurd de çîrokeke berbelav bû. Wekî din, ew çîrokek ku ji demên kevnar ve hatî vegotin bû. Ev berbelavbûn û mayîndebûna çîrokê hiştiye ku ew nirxek mîtolojîk bi dest bixe. Ehmedê Xanî yê ku ev destana bi îlhama çîrokê veguherî temenê xwe. Bi vî awayî destan ji windabûnê rizgar kir û di edebiyata kurdî û cîhanê de xebateke nemir hişt. (5) Pirtûk di sala 1695an de temam bûye; Her çend ne teqez be jî, tê gotin ku di sala 1690 de dest pê kiriye. Xanî di vê berhemê de ne tenê evîna Mem û Zînê vedibêje, lê rewşa wê ya civakî, çandî û îdarî ya wê demê jî vedibêje. Wî başî û nebaşî ji karakterên cuda re metaforîze kir û li dijî rêber û nêrînên siyasî yên ku di wan deman de li ser dewletê serdest bûn serî hilda. Ji xeynî van, wî di derketina hişmendiya neteweyî ya kurd de roleke bingehîn lîst. (3)
Beşên pêşîn ên pirtûkê li ser pesnê Xwedê hatine nivîsandin.
Sernameê name namê Ellah
Bê namê wî natemane, wellah
Ey metleê hisnê îşqebazî,
Mehbûbê heqîqî-yû mecazî.
Xanî bi van gotinan diyar kir ku pirtûkeke ku navê Xweda lê neyê gotin ne temam e û asoya zayîna evînê Xweda ye.
Piştî wê jî nivîskar diyar dike ku çima pirtûk bi kurdî nivîsiye. Dema ku pirtûk hat nivîsandin, piraniya pirtûkên erebî an farisî bûn. Îcar çima Xanî pirtûk bi kurdî nivîsandibû?
Sedema vê yekê di van gotinên jêrîn de tê vegotin.
Ji kamilbûnê Xanî bêpar e
Qada kamilbûnê wekî valahiyek dît
Yanî ne bi pisporî û jêhatî tevdigerin
Dibe ku ji ber eşîrtî û alîgiriyê be
Bi kurtasî: bi serhişkî, her çend ji ber neheqiyê be
Wî dest bi vê nûbûna neasayî kir
Vexwarinek bêhêz di avê de dirijîne
Weke mirwarê zimanê kurdî
Bi rêz û rêkûpêk anîna wê
Ji bo gel zehmetiyê dikişînin
Ji bo ku mirov nebêje: Kurd
Xwedî esl, zanîn û bingeh nînin
Gelek netewe pirtûkên wan hene
Ji bilî Kurdan
Her weha dûrbîn jî dibe ku nebêjin: Kurd
Evînê nekin yek ji armanca xwe
Ku ew ne daxwaz û ne jî daxwaz in
Ku ew ne evîndar û ne jî evîndar in
Ku para wan ji evînê tune
ne rast û ne jî mecazî*
Kêmasiya Kurdan zêde kêm nîne
Ew êtîm û bê derfet in
Bi tevayî ew qas nezan û nexwenda ne
Dibe ku ew nefsbiçûk û bêparastin in
* Evîna rastîn tê wateya hezkirina ji Xwedê re,
evîna mecazî tê wateya hezkirina ji hebûneke ji bilî Xwedê.(2)
Mijara sereke ya çîrokê evîna Mem û Zînê ye.
Di dema çîroka me de ji bo pîrozkirina Newrozê ku wek mizgîniya biharê tê naskirin, gelek şahî li dar dixistin. Di vê rojê de xelkê Cizîrê cil û bergên xwe li xwe dikirin û ji bo peydakirina jina minasib diçûn gundan. Rojekê ji van rojan Mem bi kincên jinan derket derve da ku deyndarên wî wî nas nekin. Dema ew li ser cadeyê dimeşiya, bi jineke bi navê Zîn re rû bi rû maye û evîndarê hev bûne. Ev evîn bi demê re bi lez mezin bû û ji aliyê her kesî ve li bajêr hate naskirin. Lê Bekirê dergehê birayê Zînê Mîr Zeyneddîn bi kesayeta xwe ya xerab hewl da ku pêşî li evîna Mem û Zînê bigire. Bekir ji Mîr Zeyuddîn re gotiye, birayê Mem Tajdîn Zîn daye Mem û ew xapandiye. Li ser vê yekê Mîr Zeyuddîn ji bav û kalên xwe re sond xwar ku xwişka xwe nede Mem.
Rojekê Zeyuddîn û hemû xelkê Cizîrê ji bo nêçîrê diçin gundan. Di vê navberê de Mem biryar dide ku bimîne û bide pey Zînê. Zîn diçe bexçeyê birayê xwe û Memê ku vê yekê dibîne bi dizî dikeve nav baxçe. Zîn dema wî dibîne ji nişka ve bêhiş dibe, lê haya wî jê tune û dest bi axaftinê dike;
Ey kulîlk! Heçî nazik î
Kengî hûn dikarin hêvî bikin ku hûn bibin mîna rûyê Zînê?
Ey guhê gomê! dibe ku bîna te xweş be
û dibe ku rihan ji çavnebariyê tarî bike
Lê tu berawirdî kilama evîna delalê min nakî
Tu memûr û bêhiş î
Ey bilbil, ma tu yê hevpar bî
Mêya mûmê û gula sor
Li gorî gula teya sor Zîna min geştir e
Dîsa jî li gorî bextê te bextê min tarîtir e
Bilbil ez im, ey qedera qenc!
Bêkêmasî, çima navê te divê were şermezar kirin?
Baxçeyê kulîlkan ne yek kulîlk lê tenê çêdibe
Lê salê sed hezar di biharê de
Bifikirin ku bi hezkiriya min re gelek kes hebûn
Her çend ew demjimêr û hêrs bin
Li ser hesabên wan tu carî êş tune
Ger ku ew li gelek deveran hebin jî
Yek heye an tune, yekta û mînak e
Mîna Zîn û Grîfonê pak û bi rûmet
Wê demê evîndarek çawa dikaribû îdare bike?
Bêyî sebir û mirinê dibe ku derman bibe
Dema ku wî weha digot, Zînê dibîne, ew jî bêhiş dibe. Gava dikeve erdê, Zîn ji xew radibe lingên Mem li Zînê dikevin. Dema Zîn wî dibîne, dihesibîne ku xewn dibîne. Destên Mem digire û bi bêhna porê Zînê şiyar dibe.
Dema ku Zeyuddîn ji nêçîrê vedigere, dibîne ku baxçeyê wî ne girtî ye û dikeve gumanê. Zeyuddîn dikeve nav baxçeyê xwe û Mem li vir dibîne. Zîn ferq dike û xwe li pişt çakêtê Mem vedişêre. Mem dest bi axaftinê dike: "Ezbenî, tu dizanî ku ez nexweş im, ez bêzar bûm, paşê min xwe li vir dît". Di vê navberê de Tajdîn li kêleka Mîr Zeyuddîn rawestiyabû. Dema ku li bin çakêtê Mem xêzên Zînê dibîne, rewşê fêm dike. Tajdîn dixwaze alîkariya wan bike û ji bo balê bikşîne mala xwe dişewitîne.
Bekir bi eşqa Zînê û Mem dizane, di cih de xwe digihîne Mîr Zeyuddîn û jê re dibêje ku çi bûye. Hinek şîretan jî lê dike; ew jê re dibêje bila Mem vexwîne ku pê re şetrencê bilîze.
Mîr Zeyuddîn bi Mem re dibêje:
Îro şer û şerê me bi we re heye
Niha rabin û werin û xwe li hember rûnin
Li hemberî we, bêguman ez şervan im
Behîsa me bi te re, ey serbilind!
Ma ew serketî dikare daxwaza dilê xwe hebe
Mem di destpêkê de sê lîstikên pêşîn distîne. Bekir dema dibîne Mem baş dileyze, Mem ber bi Zînê ve dibe. Memê ku Zînê dibîne û dikeve xewnên wê, Zeyuddîn têk diçe. Dema ku Zeyuddîn fam dike evîndara wî xwişka wî Zînê ye, wî davêje zindanê.
Mem bi qasî salekê di zindanê de dimîne, lê dû re li ber hesreta Zînê radiweste û dimire. Tacdîn di dema cenazeyê Mem de Bekir dibîne û dikuje.
Zînê ku hîn dibe ku Bekir miriye dibêje:
Ey Padîşah û wezîrê rûmet û hêzê
Ez ji we lava dikim ku dev ji serhişkiyê berdin
Li ser vê çavkaniya gendeliyê
Ji ber ku hem xwedîyê însan û hem jî cinîyan e
Ew afirînerê erd û ezmanan
Roja ku evînê da evîndaran
Wî nefret da sansoran
Dema ku Wî em ji tunebûnê afirandin
Wî em hemû hewcedar û hewcedar kir
Em gulên sor in, ji bo me stirî hatine afirandin
Xezîne em in, ji bo me mar hatine afirandin
Gul bi stiriyan tên parastin
Xezîne bi maran tên parastin
Her çend di destpêkê de wî em ji hev dûr xistin
Di dawiyê de, ew ji me re dilsoz bû
Tevî ku ew eşkere li dijî me bû
Lê dîsa jî bi dizî bi me re li hev kir
Ger ew ji me re nebûya asteng
Evîna me dê pûç û perîşan bûya
Zîn venagere malê, tim li ser gora Mem digirî û dibêje:
Ey xwediyê laş û canê min
Ez bexçe me û tu jî baxçevan î
Baxçeyê ku te çandin êdî xwediyê wî tune
Bê hebûna te êdî çi feyde heye?
Ev mol, ev perestgeh, ev rû
Ev bexçeyê bedew û xweş
Almondê reş, û çavê qehweyî yê sivik
Nir, qermiçî, sêv û çîçeka bilind
Rengê xweşik, xweş û çêjdar
Ji xeynî we re qedexe ye, hûn dikarin pê ewle bin
Laş û kefa min dihejand
Û vê dara rezê bi tevayî dihejîne
Ev guhên geş, ev laleyên balkêş
Ev çavên hanê mîna rihan û binefşên nûjen in
Ev perestgeh, ev guh-kila, ev mol
Ya herî baş ew e ku hemû talan bikin
Paşê ew dimire.
Mîr Zeyuddîn gora Mem ji bo definkirina Zînê vedike û dibêje “Va ye evîndarê te!”
Ji cesedê Mem sê deng tên:
Slav! Slav! Silav!(1)
Çavkanî:
Ahmed Khani, E., & Salah Saadalla. (2008). Mem and Zin.
Xani, E. (1692). Mem û Zîn
Uzun, M. (2000). Kürt Edebiyatına Giriş (pp. 25-28). İthaki Yayınları.
F. Shakely. (2011). AḤMAD-E ḴĀNI. Encyclopædia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/ahmad-e-kani
Şêx Ehmedê Xanî/Şeyh Ahmed El-Hânî. (2018, 3). rudaw.net. https://www.rudaw.net/turkish/opinion/170320181
Comments